Om de euro en Europa langer te laten meegaan dan de volgende crisis, moet de politieke unie er komen.
Afgelopen week beantwoordde Christine Lagarde, de volgende voorzitter van de Europese Centrale Bank, vragen van het Europese parlement. Daarin riep ze onder meer op om eindelijk werk te maken van een budget voor de eurozone. Dat is volgens haar nodig om de muntunie crisisbestendiger te maken.
Aan de andere kant zagen we deze zomer een onwaarschijnlijke verdere daling van de langetermijnrentes in Europa en een Europese Centrale Bank die nog lagere rentes voor nog langere periodes beloofde.
Zowel de oproep van Lagarde als de daling van de langetermijnrentes illustreren hetzelfde fenomeen: de muntunie is niet af en niet crisisbestendig. Dat is helemaal niet wat de bedenkers van de euro voor ogen hadden.
Dertig jaar geleden begon officieel de droom van een eigen Europese munt. In 1989 stelde Jacques Delors zijn Rapport over de Economische en Monetaire Unie voor. Zeker voor dat tijdperk was het document visionair en bijzonder ambitieus. Een eengemaakte munt zou het sluitstuk moeten zijn van een economische unie en de aanzet vormen voor een politieke unie. Delors’ rapport werd uiteindelijk de blauwdruk voor de euro. Sinds 1989 hebben we een indrukwekkend parcours afgelegd. Toch blijft de euro bijzonder kwetsbaar: we hebben wel een gemeenschappelijke munt maar geen gemeenschappelijk bestuur.
Uit de monetaire geschiedenis blijkt dat een muntunie niet blijft bestaan als er ook geen politieke unie aan wordt gekoppeld. Succesvolle en duurzame muntunies zijn bijvoorbeeld de Verenigde Staten, Duitsland of Italië. Dat waren eerst politieke unies, die pas in een latere fase hun muntbeleid één hebben gemaakt. Duurzaam een munt delen vereist namelijk vastgelegde solidariteit en transfers tussen de onderliggende delen, eengemaakte schulduitgifte, en een gemeenschappelijk bestuur inclusief budgettair beleid.
Wanneer die elementen ontbreken, is de muntunie in kwestie geen lang leven beschoren. Bretton Woods, de Scandinavische Muntunie of de Latijnse Muntunie zijn allemaal verdwenen omdat er geen eengemaakt bestuur was – wel een muntunie maar geen politieke unie. In tijden van crisis grepen de afzonderlijke landen terug naar hun eigen belang in plaats van het belang van het geheel.
Ook de eurozone valt in die laatste categorie. Tijdens de eurozonecrisis dreigde een aantal Zuid-Europese landen te kapseizen onder druk van de financiële markten. De crisis bedreigde het voortbestaan van de muntunie zelf. Tientallen meetings, ingrepen en plannen van de laatste kans haalden weinig uit. Elk staatshoofd moest bij zijn of haar beslissing rekening houden met het eigen kiespubliek en de eigen landsbelangen. Bij niemand stond het belang van de eengemaakte munt onbetwistbaar op de eerste plaats. Er was dan ook geen enkel politiek mechanisme om uit de crisis te raken, laat staan een echte euroregering. Dat heeft de redding van de euro nodeloos vertraagd en veel complexer gemaakt.
Euro redden
Dat de muntunie vandaag nog bestaat, hebben we dan ook niet in de eerste plaats aan de Europese politiek te danken. Wel aan de Europese Centrale Bank. Met haar ‘whatever it takes’ uit juli 2012 beloofde ze de markt desnoods te overspoelen met liquiditeit om speculatie tegen de euro tegen te houden. In de feiten is de ECB dan ook de enige ‘federale’ instantie in Europa die de euro kon redden.
In Europa hebben we de kar voor het paard gespannen. De euro werd geïntroduceerd in de hoop dat een politieke unie vroeg of laat onvermijdelijk zou worden. Een economische of financiële crisis zou dan een katalysator zijn om een gemeenschappelijke besluitvorming en een politieke unie af te dwingen. Is dat even anders uitgedraaid. De grote existentiële crisis hebben we gehad, de politieke unie is er nog niet.
Vandaag is de euro nog altijd een ‘halfway house’ – wel muntunie, geen politieke unie. Deze spreidstand valt onmogelijk eeuwig vol te houden en maakt ons structureel kwetsbaar. Vroeg of laat krijgen we een nieuwe economische en financiële crisis die de stabiliteit van de muntunie op de proef stelt. De onstabiele toestand in Italië is alvast een kanshebber voor de volgende crisis: torenhoge schuld, onbestaande economische groei, wankelende banksector en explosieve politieke situatie.
Wat is de kans dat de ECB ook tijdens de volgende crisis de kastanjes uit het vuur haalt? Sinds de crisis is een stuk van de economische onevenwichten in de muntunie weggewerkt. Tegelijk is er veel te weinig sprake van economische convergentie, laat staan van een eengemaakte kapitaalmarkt. We vallen daarmee tussen twee stoelen. Te veel economisch geïntegreerd om het zonder eengemaakte munt te doen, te weinig politiek geïntegreerd om bestand te zijn tegen de volgende crisis. Tijd voor politici om de droom van 30 jaar geleden uit te voeren. Wie wil dat de euro en Europa langer meegaan dan de volgende crisis, kiest nu voor een politieke unie.
